Йыһан... Һауа...Ер-әсә. Юҡ, юҡ. Иң тәүҙә Хоҙай яралған тиҙәр. Ул үҙ ҡарамағынан сығып, Ер-әсәне, Тәбиғәтте, Кешене әүәләгән. Бөйөк көстәр ҡуласаһы барлыҡҡа килгән. Шулар араһында иң көслөһө, әҙәми зат - Кеше булып сыҡҡан. Тора-бара көскә хис тигән күренмәгән ниҙер ҡушылып, күңел даръяһы урғыла башлаған. Күп тә үтмәй көс менән хисте матдилек, руханилек уратҡан. Киткән шунан үрсеп яманлы-яҡшылы, уңлы-һуллы, аҡлы-ҡаралы, көслө-көсһөҙ тормош арҡанын тартыусы төрлө-төрлө йөҙлө, төрлө-төрлө телле, һис бер-береһен ҡабатламаған Кеше. Бик ғорур һәм текә булып сыҡҡан был мөғжизә. Ниндәйҙер бер ипкә, тәғәйен тәртипкә килтереү мәсьәләһе килеп тыуған. Тырышҡан, бик оҙаҡ тырышҡан бөйөк көс. Уҫал да , аҡыллы ла булып етлеккән Кешеһе. Ул аҡыллы заттарына гел яҡшылыҡ теләп торһа ла, әҙәме күп осраҡта үҙенсә эшләүен дауам иткән. Алға китеш шулай башланған. Кешелек донъяһы хасил булған. Бар ғәмәлде үҙе генә башҡарып арыған Хоҙай ярҙамсылар көҫәгән.  Арба эшләп, шунда бар халҡын бәүелтә-бәүелтә елдертеү менән янып, эшкә лә тотонған.  Йомро ғына йомғаҡтай етеҙ генә булһын тип, арбаһын йомро итеп семәрләгән. Түңәрәкләнеп алған арба  түңкәрелә лә китә, ауа ла түнә, ти.  Дүрт ҡырлы итеп үҙгәрткәс, арбаһы киреһенсә һүлпәнләнгән, бер баҫаһын өс баҫа, ти. Үтә осло ҡырҙары оҡшап етмәһә лә, өсмөйөшлө арбаға туҡталған ул.  Әтмәләп кенә бөткәс, уның эшен күптән күҙәткеләп йөрөгән Тәрбиә исемле бала арбаға һикереп менеп, тап урталыҡты биләгән. Бәләкәс артынан башҡа бала-сағалар мәж килеп, өсмөйөшлө һауыттың бер мөйөшөн үҙ иткән. Балалары артынан ололар эйәреп, икенсе мөйөшкә  хужа булғандар. Һәр ҡайһыһы арбала тиҙерәк елеү менән янһа ла, өсөнсө мөйөш буш тора, уны биләргә ынтылыусы юҡ.  Уйлашыу киткән. Тапҡандар бит. Был әңгәмәлә олоһо ла, кесеһе лә ҡатнашып, бер фекергә килә алғандар. Бәлки шул ваҡыттан киләлер ҙә «Бер олоно, бер кесене тыңла”- тигән әйтем. Мөйөштө бик аҡыллы, абруйлы, түҙемле, сабыр, белдекле генә  апай- ағайҙар биләһен, тигән һығымтаға килгәндәр.  Һайлап ҡына ул мөйөштө тултырыу башланған. Апайҙар күпселек булып сыҡҡан. Исем туйы яһап, Уҡытыусы исемен иң килешлеһе тип тапҡандар. Арҡандан бик оҙон дилбәгә  үрелгән. Иң көслө һаналған Тәҡдиргә Тормош арбаһының  дилбәгәһен тотторғандар. Өсмөйөштәр араһындағы арауыҡты яйға һалғылауҙы Ғүмер Даръяһы үҙ өҫтөнә алған.  Ҡуҙғалып киткәндәр. Ана шулай өсмөйөшлө тәрбиә арбаһы килеп сыҡҡан.      

     Тәрбиә өсмөйөшө бөгөнгө педагогикала ла бик актуаль. Был юлдарҙы мин өс тиҫтәнән ашыу ғүмеремде башҡорт  теле һәм әҙәбиәтен уҡытыуға бағышлағандан һуң яҙып ултырам.  Педагогик өсмөйөш.  Ата-әсә, уҡытыусы, уҡыусы... Уҡытыусы, уҡыусы, ата-әсә... Уҡыусы, ата-әсә, уҡытыусы... Нисек кенә тулғандырма, тормош карусель кеүек был өсмөйөштө зырлата. Мөйөштәре ҡайһы саҡ  бик ослайып та киткеләй. Хатта Хоҙай Тәғәлә лә түңәрәккә әйләндерә алмаған шул был осло  мөйөштәрҙе.  Әммә... Тәгәрәп кенә барған ҡомғаҡ үләне үҙ юлында йомро ғына булып тәгәрәһә лә, ниҙәр генә күрмәй. Ел ҡайҙа, ул шунда бит. Тамырһыҙ булыуы арҡаһында интегә был үлән. Ә тәрбиә өсмөйөшө тәҡҡәбер, үҙһүҙле. Бер мөйөшө менән ҡаҙалһа, ҡалған икәүһе уға ярҙам итеү сараһын ҡарай.  Алмаш-тилмәш ҡаҙалышып алалар, талашыуға ла барып етәләр. Тик Тәрбиә тигән Хоҙай балаһы уларға юлды күрһәтһә, Тәҡдире ҡушылып, елбәгәне шаҡырайта тартып алғылай. Ғүмер арауығы ла кемделер көтөп тормай, елеүен генә белә. Шулай бар мөйөштәгеләр ҙә тулғана-тулғана тормош күсәрендә әйләнә. Ә Тормош тора- бара барыһының да төрлө сүрәттәге уҡытыусыһына әйләнә.

     Ошо өсмөйөштөң баласаҡ арбаһында мин дә булдым. Мине ул юлдан алып барыусы атай-әсәйемдән уңдым. Ташлы юлдарҙы яйлаңҡырап, соҡорҙарын ураңҡырап үтәләр ине. Халыҡ аҡылы һеңдерелгән оло йәштәге атайым менән әсәйемдең тәрбиәһе минең ғүмерем ахырынаса яҡты факел булып янасаҡ. Уларҙың образлы халыҡ тәрбиәһе: -кеше өҫтөнән йөрөмә, үҙ аяҡтарың менән йүрмәлә; -таш менән атһалар, аш менән ат; -һайт тигәнгә тайт тимәй тор; - йылмайған йөҙҙән нур китмәҫ ; -килгән кешене йөҙ һытып  ҡаршылама; - бөгөнгө дуҫың иртәгә дошман, дошманың дуҫ булыр; тағын  әллә күпме өгөт- нәсихәттәре  үҙ уҡыусыларымды белем-тәрбиә сәңгелдәгендә бәүелтеүсе  маякка әйләнерен мин белеү түгел, уйламай ҙа инем. Иң төп  йүнәлеш - Кешене хөрмәтләү, ололау, яратырға өйрәнеү ине. Был донъяла оло ҡунаҡ икәнеңде  лә иҫкәртеп тороуҙар һуң. Ҡылған ғәмәлдәреңә яуап та тотасағың ҡушыла тағын. Бала ата-әсәһен һайлай тиҙәр, мин дә һайлап алғанмындыр ул. Төпсөк ун икенсе  сәғер, үткер  бала булараҡ, бар нәмәне һеңдереп тик барғанмын, ахырыһы. Тәрбиә баласаҡ арбаһындағы сәңгелдәктән башланғанына инанғанмын күптән. Сәңгелдәккә наҙ, иркәләү, йылы һүҙҙәр, бар күңел тойғоһо һалынһа, ғаилә тотош бер ҡәлғәғә әйләнә. Ғаиләм минең өсөн ҡәлғәм дә, арҡам да , иркәм дә ине. Һуғыу ҙа, ҡысҡырыу ҙа, әрһеҙләшеү ҙә булманы беҙҙә. Һүҙ. Һүҙ. Һүҙ. Әле лә атайым менән әсәйемдең матур, тыныс, тилбер тауыштары күңелем түрендә. Ихласлап шат көлөп ебәреүҙәре күҙ алдымда. Илем тарихын үҙ иңдәрендә тулыһынса  татыған кешеләрем тормошто яраттылар. Сабырлыҡтың төбө һары алтын икәнен дә тик улар миҫалынан беләм. Кешеләрҙе нисек барҙар, шулай ҡабул итәм. Бушҡа ғына бала сағымда миңә Өләсәй ҡушаматы бирелмәгәндер ҙә. Уҡытыусы булырһың инде тип, әсәйем гел иҫкәртә ине. Мәктәптән ҡайта белмәй, йәмәғәтсе булғаным өсөндөр уныһы. Бәлки... Һиҙгер әсә йөрәге шулай белгерткәндер?

     Ваҡыт  туҡтамай. Тормош арбаһы елгән,  өсмөйөштөң икенсе мөйөшөндә лә эҙҙәрем ҡалған. Ҡәлғәлә ныҡ рәхәт булһа ла, тәрбиә үҫешеүҙе талап иткәс, мин белем усағы булып балҡыған Мәктәпкә юлланғанмын.  Һай, Тәҡдиремә рәхмәт. Уңғанмын бит мин был мөйөштән дә. Тәрбиәгә ҡушып, белем бирергә тотонған уҡытыусыларымдан ифрат уңғанмын. Әллә үҙем уңдырышлы булдым, әллә ...  Был арбала  тормош тағы ла ҡыҙығыраҡ, етеҙерәккә әйләнде. Бында ла урындар киң, офоҡтар яҡты, күңелдәр көр ине. Бик уҡырға яраттым шул. Һәр уҡытыусымды күңелем менән яҡын күрҙем. Күҙҙәренә генә ҡарап ултырыуҙарым һуң? Иң шәптәре лә, һүлпәнерәктәре лә хәтер төбөндә. Төрлөлөктәре менән яҡын улар миңә.  Һәр ҡайһыһының үҙ алтын ҡаҙығы булған бит. Класташтарым менән ниндәй генә уйындар уйнаманыҡ та, ниндәй генә ерҙәрҙе гиҙмәнек? Татыу булып, илашып ауыл мәктәбенең ишектәрен яптыҡ. Юғары белемгә ынтыласағымды күҙаллайым. Һөнәр һайлағанда, өсмөйөштәге иң абруйлы Уҡытыусы мөйөшөнә үрләргә иҫәбем юҡ.  Атайымдың яралы аяғының һыҙланыуын кәметер өсөн табип буласаҡмын! Уйланылған, хәл ителгән күптән. Тырышып уҡыуым да шунан бит. Ветеринар атайым менән фермага йөрөп, һыйыр ауырыуҙарын белеп тә бөткәнмен. Уҡырға инеп, фәҡәт кешеләрҙе дауалаусы буласаҡмын. Ауылдағы фельдшер Татьяна менән дә ул турала  һөйләшәм, күп осраҡта сирле оло инәйҙәрем өсөн тәржемәсе лә мин. Ауырыуҙарҙы ла шунлыҡтан белә  башлағанмын. Шифалы үләндәр менән дә ҡыҙыҡһынам.

     Әммә... Хоҙай арбаһы бөтөнләй мин уйламаған яҡҡа боролдо. Атайымдың һуғыш инвалиды булыуы арҡаһында, һигеҙенсене бөткәс  миңә Өфөләге беренсе интернат- мәктәпкә  юллама бирҙеләр. Уҡыуҙар башланды. Мин математика йүнәлешле класка эләктем. Һигеҙ сәғәт математика. Эс бошҡос мәлдәр кисерәм. Өйҙө һағынам. Класташтарымды юҡһынам. Ҡайтырға әҙерләнеп тә ҡуям. Бер көндө дәрескә оло ғына апай инде лә, үҙен Зайлалова Сажидә Хәмәтйәр ҡыҙы тип таныштырҙы. Башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән уҡытасағын әйтте. Беҙҙең уҡыу программаһына бөтөнләй башҡорт телен индермәҫкә булғандар икән. «Ҡыр талаштым, буласаҡ белгестәргә әҙәбиәт кәрәкмәйме  ни?” - тип сәғәттәр бүлдерҙем тине. Ауыл мәктәбенән килгән  төплө белемле, маҡсатлы  класташтарыма бар фәндәр ҙә еңел бирелде. Әҙәби әҫәрҙәр уҡырға ваҡытыбыҙ ғына ҡалмай. Шулай ҙа иншаларҙы яҙыу - мотлаҡ. Мин күп класташтарыма инша яҙып бирәм, әҙәби әҫәрҙәргә анализда ла  иң әүҙеме. «Шәрипова, һин буласаҡ телсе бит, моңһоҙ математиктарға нисек килеп эләктең?”-  ти ҙә әйтер ине уҡытыусым. Тормошсан итеп алып барҙы ул дәрестәрҙе. Тора-бара беҙ Сажидә Хәмәтйәровнаның ошо интернаттың тәүгеләр рәтендәге директор булғанын, республикаға танылған милли кадрҙарҙы үҫтерәм тип, үҙ тормош арбаһын көс-ғәйрәт менән тартыуын белдек. Үҙенең балаһы булмағанын мин оҙаҡ йылдан һуң ғына ишеттем. Уҡыусыларын беҙгә миҫал итеп һөйләй, беҙҙең дә шул бейеклектәргә күтәрелеүебеҙгә ышанысын белдерә. Теленән төшөрмәй һөйләгән уҡыусыһы ла булды уның. Кемме? Ышанмаҫһығыҙ ҙа әле. Рәми Ғарипов.  Ауылдар буйлап ижади уҡыусыларҙы үҙе һайлап алған апайыбыҙ. Шулар араһында атаһы һуғышта һәләк булған Рәми

Ғарипов та булған. Шағир тип теленән төшөрмәй һөйләгәс, бер көн мин һорай ҡуйҙым: «Ни өсөн  уның бер әҫәре лә мәктәп программаһында үтелмәй?» - тип. Уйсан апайыбыҙҙың йөҙө тағы ла уйсанланды, бер нөктәгә текләп торғандан һуң: “Һеҙ аҡыллы балаларһығыҙ, һеҙгә уның тураһында һөйләргә булалыр ”- тип беҙҙе киҫәткәндәй итте. Беренсе тапҡыр «Туған тел» шиғырын да ишеттек,  шағир теленең һутын да тойҙоҡ, дөрөҫлөктөң дә атаһы юғалып уҡ тороуына  төшөндөк. Унынсыны бөткәндә уҡытыусым миңә һис шикһеҙ пединституттың филфагына барырға тейешлегемде иҫкәртте. Телебеҙгә лә “табибтар”, “тел реаниматорҙары” кәрәк буласағын аңлатты. Рәми Ғариповтың “Аманат” ҡобайырының аҫыл юлдары минең күҙҙән йәштәр сығартты. Уҡытыусымдың тел, ил тип "янған"  иң шәп уҡыусыһын күҙ алдынан үткәрәм, йәш килеш үлеүен бөтөнләй аңламайым да ҡуям. Ҡеүәтле, ҡөҙрәтле телем ...  Күп йөрәктәрҙе тынысһыҙланыуға алып барып еткереүсе телем. Уйландыра башланы. Тәжрибәле мөғәллимәбеҙ иҫтәлектәргә генә батып ултырмай, мауыҡтырғыс осрашыуҙарҙың да ойоштороусыһы. Интернатта уҡыуы үҙенсәлекле була башланы. Иң иҫемдә ҡалғандарҙан. Фәрит Иҫәнғоловто саҡырғанбыҙ. Мин уның шиғырына яҙылған йыр әҙерләйем. Әҙипте илатҡансы йырланым шулайҙа ла. Күңеле нескә булғандыр инде. Мостай ағай менән булған осрашыуҙан һуң уға һорау бирҙем. Һорауымды ишеткәс уның ихласлап көлөп ебәреүе ... Ябайлыҡта матурлыҡ икәнен шул мәлдәр асты миңә. Ошондай үҙ иҫтәлектәремә мана-мана мин үҙ дәрестәремде һутландырам.

     Уҡытыусымдың һүҙен йыға алманым, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы булып киттем. Һис кенә лә үкенгәнем булманы. Киреһенсә, ошо һөнәрем арҡаһында мин Тормошта тулы йөҙәм, Уҡытыусы мөйөшөнөң түрендә урын биләйем. Аманат бит ул, барыбер юлдар табып килеп етә, тәбиғәте шулай. Илһөйәрҙәр бар икән, телһөйәрҙәр буласаҡ. Илен һөймәҫ кенә телен һөймәҫ, иле юҡтың ғына теле юҡ.  Бөгөнгө көндә Башҡортостандың халыҡ шағиры исеменә лайыҡ булған Рәми Ғариповтың үлемен уҡытыусым бик ауыр кисерһә лә, дөрөҫлөктөң барыбер үҙ юлы, бәлки Ҡош юлы менән булһа ла килеп етеренә инандыра ине. Ул шатлыҡтың, уҡытыусымдың хаҡ һүҙҙәренең бойомға ашҡанына шаһит булырға яҙҙы бит. Ана шулай ике йыл эсендә генә тел ҡәҙере, тел яҙмышы йөрәгемә  ҡаҙалды минең.  Әсәм һөтө менән һуғарылған телем өҫтөнән күберәк ҡарғалар осоуы бик  аптыратты, аптырата. Тәҡдир ҡушыуымы, аманаттың күсеүеме, мин – уҡытыусы. Өсмөйөштөң иң осонда, Уҡытыусы мөйөшөндә  ултырыуыма ғорурмын.  Шағир юлдарына ҡушылып,  Күкрәгемдән ҡоштар осорорға тип, урыҫ телле мәктәбемә ашығам. Туған тел дәресен уҡыусыларымдың көтөп алғандарын беләм.  Күкрәгемә, йөрәгем эргәһенә ҡош туптарын өсмөйөш итеп теҙәм дә осорам, теҙәм дә осорам. Ҡанаттарына Рәми Ғариповтың аманат ҡеүәтен өҫтәйем, Зәйнәб Биишеваның йәшәү көсөн ҡушам. «Юлығыҙҙа осраған ҡошсоҡтарға ла Ҡаһым түрәнән, Шайморатов генералдан, милли баһадирыбыҙ Салауаттан сәләм еткереп йөрөгөҙ!» -тип ҡат- ҡат ҡабатлайым. Мулланып китәм. Барыһына етһен ҡоштарым. Буласаҡ аҡлыҡ, хаҡлыҡ өсөн көрәшеүселәргә лә. Ел-дауылдарға бирешмәй алға ынтылыусыларға ла.  Ғашиҡ уттарында яныусы, хыялый, сая, йыуаштарға ла. Түҙемле, көтә белеүсе һәм иң бәхетлеләргә – Тормошто яратыусыларҙың барыһына ла ҡоштарым бар минең. Хатта ғәмһеҙҙәремә лә.. Ни өсөнмө? Туған телдәрен өйрәнергә килгән ҡошсоҡтарҙың  ғәмһеҙҙәре лә бит Хоҙай мөғжизәһе.  Ғәмәл дәфтәрҙәренең таҙа булыуын теләйем дә ... Үҙем дә осам... Уларҙан да фәһем алып ҡуям. Заман башҡа, заң башҡа. Үҙ өҫтөмдә даими эшләйем. Тәрбиә арбаһында күптән инде атай - әсәйем мөйөшө етемһерәгән. Остаз уҡытыусым да интернаттың ишектәрен асыуҙан туҡтап, мәңгелек ялға күскән. Мин дә үҙем төҙөгән ата- әсә мөйөшөмдө күҙҙән ысҡындырмай, һаҡҡа баҫҡанмын. Өсмөйөшлө Хоҙай арбаһында елдәй етеҙ еләм генә. Ана, теге оста бала-сағаның шат тауышы сыға,  һулдан ҡараһам, ата- әсәләр ниҙер хәстәрләй. Сәңгелдәкле бала сағым, ҡәлғәм - ғаиләм, хөрмәтле уҡытыусыларым миңә ҡул болғайҙар. Мин һәр мөйөштә булдым шул. Уҡытыусы мөйөшө инде бар булмышымды биләгән, ҡаныма һеңгән. Ниндәй генә мөйөштән ҡарамайым, мин – уҡытыусы. Тел һаҡсыһы. Туған телем-әсәм теле һағында ҡалҡандай тороусы аманатлы уҡытыусымын.